Της Ιουλίας Πιτσούλη
Πόσες φορές λέτε ναι ενώ σύσσωμος ο εαυτός σας φωνάζει μέσα σας όχι;
Πόσα όχι έχετε πει ενώ λαχταρούσατε να πείτε ένα ολόκαρδο ναι;
Σαν την κίνηση ενός εκκρεμούς ολόκληρη η ζωή μας κινείται ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο λέξεις που καθορίζουν την καθημερινότητά μας πολύ περισσότερο από όσο συνήθως συνειδητοποιούμε. Κι όμως, συχνά δεν τολμάμε να τις ξεστομίσουμε. Ή τις αντιστρέφουμε παρά τη θέλησή μας χτίζοντας το ίδιο το πεπρωμένο μας με βεβιασμένα όχι και απρόθυμα ναι. Στην προσωπική ιστορία όλων μας υπάρχουν εκείνες οι φορές που σύραμε κυριολεκτικά τον εαυτό τους σε αρνήσεις ή καταφάσεις για τις οποίες επαναστατούσαμε εσωτερικά. Κι αν αυτό το επαναλαμβάναμε ξανά και ξανά ίσως να είχε ως αποτέλεσμα μια συνεχώς αυξανόμενη εσωτερική πίεση ή μια σταδιακή αποξένωση από τον εαυτό μας. Βλέπετε , κάθε φορά που το κάνουμε αρνιόμαστε κι ένα κομμάτι της προσωπικής μας αλήθειας, των βαθύτερων επιθυμιών μας ή των πραγματικών μας αναγκών. Όμως δεν είμαστε οι μόνοι. Η ίδια η ιστορία είναι γεμάτη με μοιραία ναι και όχι που καθόρισαν τις μοίρες λαών κι ανθρώπων. Η μια από τις δυο Εθνικές μας Επετείους είναι συνυφασμένη με το περίφημο Όχι και η μοίρα της Ευρώπης κρίνεται από τα σκληρά παζαρευόμενα Ναι ή Όχι στο Ευρωσύνταγμα. Ίσως αν όλες οι άλλες λέξεις εξέλιπαν οι δυο αυτές ολιγοσύλλαβες λέξεις θα μπορούσαν σαν το κουκούτσι του φρούτου να κλείνουν μέσα τους όλες τις άλλες έννοιες. Από μια άποψη αποτελούν την επιτομή του δυιστικού τρόπου που βλέπουμε τον κόσμο αντιπροσωπεύοντας το πλην και το συν, τη ζωή και το θάνατο. Αν το καλοσκεφτείτε θα διαπιστώσετε πως κάθε επιλογή μας είναι το αποτέλεσμα της διαλεκτικής ανάμεσα στις δυο αυτές λέξεις που στην ουσία δεν είναι παρά δυο αντίθετες ψυχολογικές στάσεις. Όλοι άλλωστε μπορούμε να βεβαιώσουμε πως υπάρχουν στιγμές που νιώθουμε πως θεοί και δαίμονες συγκρούονται μέσα μας πριν βγάλουμε την ετυμηγορία της άρνησης ή της κατάφασης.
To Mεγάλο Ναι ή το Μεγάλο όχι;
Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτή η εσωτερική πάλη σφραγίζει ολόκληρη τη ζωή όπως τόσο εύγλωττα αποτυπώνει στον ποιητικό του λόγο ο Καβάφης :« Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα, που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι, να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντάς το πέρα πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησή του. Ο αρνηθείς δεν μετανιώνει. Αν ρωτιούνταν πάλι, όχι θα ξανάλεγε. Κι όμως, τον καταβάλλει εκείνο το όχι- το σωστό- εις όλην την ζωή του.» Με κάποιο τρόπο το έχουμε ζήσει όλοι αυτό, έστω σε μικρή κλίμακα αφού κάθε στιγμή, ό,τι κάνουμε και ό,τι λέμε δεν είναι τίποτα άλλο από μια μετάθεση ανάμεσα στο ναι και στο όχι. Το ίδιο το πεπρωμένο μας επωάζεται την ώρα που αυτές οι δυο αντίθετες έννοιες παζαρεύονται μέσα μας.. Αυτή όμως είναι η στιγμή της μέγιστης δύναμης και ελευθερίας μας: εκεί, στο σύνορο ανάμεσα στο ναι και στο όχι όταν ακόμα δεν έχουμε βγάλει απόφαση. Τότε που τα πάντα είναι πιθανά, όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά και εμείς κάνουμε αστραπιαίους συνυπολογισμούς επιθυμιών, αναγκών, συμφερόντων, συναισθημάτων, λογικής , εξαρτημένων αντανακλαστικών και κοινωνικών κανόνων. Είναι το αντίστοιχο της αρχής της αβεβαιότητας στην κβαντική φυσική. Όλα μπορούν να συμβούν, αλλά ακόμα είναι στην περιοχή του ανεκδήλωτου σαν το περιστρεφόμενο νόμισμα που δεν έχει πέσει ακόμα κορώνα ή γράμματα. Τότε είναι, σ’ εκείνον τον μετέωρο χρόνο, που μπορούμε να αλλάξουμε πεπρωμένο ! Πώς ; Εισάγοντας νέα δεδομένα στο νου μας, τέτοια που να μας οδηγήσουν σε μια κατάφαση εκεί που παλιά μόνο αρνιόμαστε και σε μια άρνηση εκεί που πάντα υποχωρούσαμε. Βλέπετε, είναι τελικά τέχνη να μπορούμε να πούμε ένα καθοριστικό όχι που βάζει όρια και λειτουργεί σαν ασπίδα προστασίας ή ένα ναι που να δηλώνει την κατάφασή μας στη ζωή και την ικανότητά μας να συνεχίζουμε παρά τις όποιες αντιξοότητες.
Τα Ναι Που Αρνηθήκαμε στον Εαυτό Μας
Υπάρχουν κάποια Ναι που χρωστάμε στον εαυτό μας. Κάποια βαθύτερα αιτήματά του τα οποία έχουμε αγνοήσει. Για να μην χαλάσουμε το χατίρι κάποιου που αγαπούσαμε. Για να αποφύγουμε την ένταση. Για να μας αγαπούν και να μας θέλουν. Γιατί αυτό περίμεναν οι άλλοι από εμάς. Σιγά-σιγά από παιδιά μάθαμε να υποτασσόμαστε και να καταπιέζουμε τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας . Στην πραγματικότητα ολόκληρος ο πολιτισμός έχει χτιστεί με τα τούβλα του ναι και του όχι που οριοθετούν τις επιθυμίες μεταξύ των ανθρώπων. Τα «καλά» παιδιά, οι «καλές» σύζυγοι, οι «καλοί» πολίτες έπρεπε να υποτάξουν τα θέλω τους σ’ εκείνα των άλλων. Κι έτσι μας έγινε εξαρτημένο αντανακλαστικό. Θυμηθείτε πόσες φορές έχετε βάλει τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές σας; Όλες αυτές τις φορές αρνηθήκατε να παραχωρήσετε μια συγκατάθεση στον εαυτό σας. Όμως, η κρυφή δύναμη αυτών των ανείπωτων Ναι είναι τρομερή. Συχνά κάτω από αυτά βρίσκονται θαμμένα όνειρα ζωής, ταλέντα που έμειναν ανεκμετάλλευτα, δυνατότητες που δεν αξιοποιήθηκαν. Πόσοι άνθρωποι λ.χ. δεν μπόρεσαν να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους ή ποτέ δεν έκαναν αυτές που πραγματικά ήθελαν επειδή αντί να πουν το Ναι της καρδιάς τους είπαν Ναι σ’ εκείνα που ήθελε το οικογενειακό τους περιβάλλον; Πόσες γυναίκες με σπουδαία ταλέντα και μεγάλες ικανότητες υποτάχθηκαν και τις έθαψαν σιωπηλά για να δώσουν το προβάδισμα στην οικογένεια; Όταν συμβαίνει αυτό, όταν αρνιόμαστε να παραχωρήσουμε το μεγάλο Ναι στον εαυτό μας συμβαίνει ένα παράξενο φαινόμενο. Καθώς οι μέρες διαδέχονται η μια την άλλη αυτού του τύπου τα ανεκπλήρωτα όνειρα φαίνονται όλο και πιο μακρινά έτσι που κάποτε μοιάζουν σαν να μην ήταν ποτέ δικά μας , σαν να ανήκουν σε κάποιους άλλους. Κι όμως αφήνουν το ενεργειακό τους εκμαγείο στην ψυχή μας. Όμως , δεν είναι μόνο αυτά. Συχνά , η ίδια η καθημερινότητά μας είναι διάστικτη από τα κενά που αφήνουν τα μικρά ανείπωτα Ναι μας αφήνοντάς μας με μια αίσθηση έλλειψης ικανοποίησης. Ή θυμού. Όταν δεν κάνουμε καθόλου χώρο για να ικανοποιηθούν οι δικές μας ανάγκες συχνά ο εαυτός μας νιώθει προδομένος όχι μόνο από τους άλλους αλλά και από εμάς τους ίδιες. Ένας βαθύς υπόγειος θυμός μπορεί τότε να αναπτυχθεί και να υπονομεύσει από τις σχέσεις μέχρι την υγεία μας. Πολλές φορές ούτε σ’ αυτό τον θυμό δεν κάνουμε χώρο. Αυτή άλλωστε είναι μια κοινή συνήθεια μεταξύ των ανθρώπων. Αρνούνται να δεχθούν ότι νιώθουν ορισμένα συναισθήματα. Ζήλια , εκδικητικότητα, οργή ή ακόμα και έρωτας για λάθος πρόσωπα, όλα αυτά συχνά συναντούν το μεγάλο Όχι της κοινωνίας που έτσι εξαναγκάζει τα μέλη της να αποκοπούν από τα συναισθήματά τους. Για πολλούς ανθρώπους το μεγαλύτερο Ναι που θα μπορούσαν να προσφέρουν στον εαυτό τους είναι να αποδεχθούν τα «ακατάλληλα» συναισθήματά τους και να πουν «ναι, νιώθω έτσι και το αποδέχομαι.» Για άλλους η μεγάλη αυτό-συγκατάθεση μπορεί να σχετίζεται με φαινομενικά μικρές και ασήμαντες καθημερινές επιλογές: από το να δώσουν προσωπικό χρόνο στον εαυτό τους μέχρι να πουν στα ίσια ότι θέλουν κάτι.
Μερικές Χρήσιμες Ερωτήσεις
Κάντε μια παύση αυτή τη στιγμή και αναλογιστείτε:
Α. Πόσες φορές αρνηθήκατε να πείτε Ναι στον εαυτό σας την περασμένη εβδομάδα
- Για να μη χαλάσετε το χατίρι κάποιου που αγαπάτε;
- Για να αποφύγετε την ένταση ή τις αντιπαραθέσεις;
- Για να σας αγαπούν και να σας αποδέχονται;
- Επειδή ντραπήκατε να πείτε όχι;
- Επειδή το Ναι σας ήταν ένας ελιγμός ,μια παραχώρηση, προκειμένου να πετύχετε κάτι σημαντικότερο;
- Επειδή αυτό το Ναι το επιβάλλει το κοινωνικό πρωτόκολλο;
- Επειδή σας έμαθαν ότι πρέπει να βάζετε τις ανάγκες των άλλων πριν από τις δικές σας;
Β. Σε ποιους τομείς συνήθως αρνείστε να πείτε Ναι στον εαυτό σας;
- Στην διεκδίκηση προσωπικού χρόνου.
- Στην αγορά κάποιων πραγμάτων ή υπηρεσιών για προσωπική σας απόλαυση.
- Στην αποδοχή κάποιων «ανεπιθύμητων» συναισθημάτων.
- Στο δικαίωμά σας να βαριέστε να κάνετε κάποια πράγματα.
- Στην ανάγκη σας να το ρίξετε έξω.
- Στο να παραδεχθείτε ανοιχτά ότι κάτι στη συμπεριφορά του άλλου σας ενόχλησε.
- Στο να διεκδικήσετε για τον εαυτό σας την καλύτερη θέση, το αναπαυτικότερο κάθισμα, το μεγαλύτερο κομμάτι, την καλύτερη θέα κλπ.
- Στο να πείτε «δεν πειράζει» ή «δεν θέλω» ή «δεν είναι ανάγκη» ενώ στην πραγματικότητα και πείραζε και θέλατε και ήταν ανάγκη.
- Στο να πείτε «δεν με νοιάζει, ότι θέλεις εσύ» ενώ κατά βάθος ξέρατε πολύ καλά τι εσείς θέλατε.
- Στο να επιτρέψετε στον εαυτό σας να μην είναι η εξυπηρετική, η πρόθυμη η καλόβολη υποχωρώντας στις αξιώσεις κάποιων που συνεχώς σας ζητάνε χάρες και εξυπηρετήσεις.
Γ. Σκεφτείτε τώρα όλη τη ζωή σας : υπάρχουν κάποια όνειρα που αρνηθήκατε ή κάποια ταλέντα και ικανότητες που δεν αξιοποιήσατε; Γιατί;
- Για να μην έρθετε σε ρήξη με το περιβάλλον σας;
- Για να μην ρισκάρετε μια σχέση σας;
- Για να σας αγαπούν και να σας θέλουν;
- Γιατί θέλατε να είστε υπάκουη κόρη ή καλή σύζυγος /μητέρα;
- Γιατί νομίζατε ότι δεν ήταν τόσο σημαντικά όσο η καλή σας σχέση με εκείνους που δεν τα ευνοούσαν;
Η Δυσκολία να Πούμε Όχι
Πόσο μακριά μπορεί να πάει η αυτό-άρνηση; Μπορεί να ροκανίσει τον χρόνο σας –ιδίως τον ελεύθερο- την αυτοεκτίμησή σας, την αυτονομία σας, τις σχέσεις σας, με λίγα λόγια μπορεί να πέσει σαν πιράνχας στη ζωή σας. Η αλήθεια είναι πως συνήθως δεν πάει μόνη της. Πηγαίνει μαζί με την δυσκολία να ειπωθεί ένα όχι και να τεθούν όρια στις αξιώσεις του περιβάλλοντος. Γιατί ,τα βεβιασμένα Ναι δεν είναι παρά αυτή ακριβώς η δυσκολία να πείτε ένα ξεκάθαρο και σαφές Όχι. Πόσοι άνθρωποι δεν κάνουν με μισή καρδιά ή και βρίζοντας μέσα τους τις χάρες και τις εξυπηρετήσεις που δεν μπόρεσαν να αρνηθούν στους άλλους; Πόσες γυναίκες δεν παραχώρησαν το απρόθυμο σώμα τους στο σεξουαλικό αίτημα του συντρόφου τους μόνο και μόνο για να μην τον απογοητεύσουν; Πόσες φορές δεν βρεθήκαμε φορτωμένοι με υποχρεώσεις που αναλάβαμε για λογαριασμό τρίτων επειδή δεν είχαμε το σθένος να πούμε όχι; Αν αυτό είναι κάτι που το αναγνωρίζετε ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο στη ζωή σας , ίσως θα πρέπει να μάθετε να λέτε μερικά καθοριστικά όχι. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα φτάσετε στο σημείο να μη δίνετε του αγγέλου σας νερό! Όμως πρέπει να εξετάσετε αν η ανάγκη να σας αγαπούν και να έχουν καλή γνώμη για σας οι άλλοι σας σπρώχνει συχνά να τους προσφέρετε γην και ύδωρ παραχωρώντας περισσότερα από αυτά που πραγματικά αντέχετε. Από την άλλη πλευρά η κοινωνική ψυχολογία μας βεβαιώνει πως η διάθεση προσφοράς και αλληλεγγύης είναι μια εγγενής ιδιότητα των ανθρώπων. Κατά βάθος όλοι χαιρόμαστε να προσφέρουμε χαρά στους άλλους. Νιώθουμε ικανοποίηση όταν μπορούμε να τους φανούμε χρήσιμοι και να τους βοηθήσουμε. Όμως συχνά αυτό ξεπερνάει το μέτρο και φτάνει να γίνεται καταναγκασμός. Λέμε ναι, όχι πια με την καρδιά μας αλλά επειδή δεν μπορούμε ή δεν τολμάμε να πούμε όχι. Για να μην παρεξηγηθεί, ο άλλος. Για να μην θυμώσει, ο άλλος. Γιατί θα μας κατακρίνει , ο άλλος. Γιατί ντρεπόμαστε να αρνηθούμε, στον άλλο. Γιατί θα κακοκαρδιστεί , ο άλλος. Γιατί θα διαταραχθεί η αγάπη ,του άλλου. Γιατί θα μας τιμωρήσει με κάποιο τρόπο, ο άλλος. Γιατί είναι πιο ανήμπορος, πιο αδύναμος, πιο ευαίσθητος από εμάς, ο άλλος. Πάντα ο άλλος. Εμείς πουθενά. Όπως σημειώνει η Σούζαν Νιούμαν στο βιβλίο της “The Book of No”, «αν είστε από τους τύπους στους οποίους προστρέχουν πάντα οι άλλοι, αν σας καλούν να κάνετε πράγματα γι αυτούς και ζητούν κάθε τόσο τη βοήθειά σας είναι επειδή πάντα λέτε Ναι. Ίσως λοιπόν ήρθε η ώρα να μάθετε την τέχνη να λέτε όχι».
Το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να κάνετε είναι καθορίσετε τα όριά σας. Πρώτα για σας την ίδια. Πόσο από τον χρόνο , τη σκέψη, τα χρήματα ή τις υπηρεσίες σας μπορείτε να προσφέρετε κάθε φορά στους άλλους χωρίς να νιώσετε ότι πέφτετε θύμα εκμετάλλευσης ή ότι εξουθενώνεστε και αποστραγγίζεστε από ενέργεια; Η ειλικρινής απάντηση θα σας δώσει το μέτρο της αντοχής και της ανοχής σας. Εξίσου ειλικρινής πρέπει να είστε με τον εαυτό σας ως προς τα αυθεντικά σας συναισθήματα. Θέλετε πραγματικά να κάνετε αυτό που σας ζητάει ο άλλος ή απλά υποχωρείτε; Αν η καρδιά σας αρνείται, σεβαστείτε τη. Η αλήθεια όμως είναι πως αν έχετε εκπαιδεύσει το περιβάλλον σας να σας θεωρεί κάτι σαν την επέμβαση πρώτων βοηθειών ίσως θα σας είναι πιο δύσκολο να κάνετε απότομες και ριζικές αλλαγές. Αρχίστε με μικρά όχι. Μην αναλαμβάνετε να λύσετε όλα τα προβλήματα των άλλων. Το σύνδρομο του σωτήρα είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων που δυσκολεύονται να πουν όχι. Στην πραγματικότητα είναι η δική τους βαθύτερη ανάγκη να αισθάνονται χρήσιμοι. Και αξιαγάπητοι. Όμως έτσι υποδουλώνονται. Το ερώτημα είναι υπάρχει άραγε κάποιος τρόπος να λέμε Όχι χωρίς να κάνουμε τον άλλο να νιώθει αποκλεισμένος; Υπάρχουν πολλοί.
Η Τέχνη των Ορίων και της Διεκδίκησης
Το πρώτο βασικό βήμα είναι να ξεχωρίσετε τις δικές σας ανάγκες και επιθυμίες από εκείνες των αγαπημένων σας. Αν είστε από τους ανθρώπους που συνηθίζετε να υποχωρείτε για χάρη των άλλων ίσως να μην μπορείτε πια να ξεχωρίσετε τι εσείς θέλετε πραγματικά. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο. Εκείνοι που μια ζωή σπεύδουν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των άλλων χάνουν την επαφή με τον εαυτό τους και πρέπει να ανασυνδεθούν μαζί του από την αρχή. Εφόσον λοιπόν καταφέρετε να ξεχωρίσετε τι θέλετε κατά βάθος , άσχετα αν αυτό θα ευχαριστήσει το περιβάλλον σας, το δεύτερο βήμα σας καλεί να το εκφράσετε όσο πιο ξεκάθαρα γίνεται. Αυτή η ξεκάθαρη δήλωση είναι πολύ σημαντική. Όσοι έχουμε περάσει από το σχολείο του έρωτα ξέρουμε πολύ καλά πόσα Όχι μας σήμαιναν Ναι. Όταν όμως έχουμε να κάνουμε με την καθημερινότητα και την τέχνη να βάζουμε όρια είναι αναγκαίο αυτό που λέμε να το εννοούμε. Και να το τηρούμε. Αν πούμε Όχι ή Ναι και υπαναχωρήσουμε έχουμε δώσει διπλό μήνυμα στους άλλους και είναι σαν να τους προτρέπουμε να παραβιάσουν τα όριά μας ξανά. Από την άλλη πλευρά έχει μεγάλη σημασία ο τρόπος που θα εκφράσουμε την άρνηση ή την κατάφασή μας. Πολλοί άνθρωποι γρυλίζουν το Ναι τους και πετάνε το Όχι τους σαν δόρυ πάνω στον άλλο. Ο στόχος δεν είναι να επιτεθούμε ούτε να οχυρωθούμε για να μη μας πάρουν φαλάγγι. Αυτό που πραγματικά έχει νόημα είναι να επικοινωνήσουμε αυτό που πραγματικά θέλουμε , νιώθουμε και μπορούμε. Αν κρατήσετε αυτό κατά νου θα βρείτε τον τρόπο να σεβαστείτε πρώτη εσείς τα δικά σας όρια καλώντας και τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Παρατηρήστε τους ανθρώπους των οποίων τα όρια σπάνια παραβιάζονται από το περιβάλλον τους: συνήθως έχουν μια σταθερή στάση εκτίμησης προς τον εαυτό τους. Βλέπετε η αδυναμία να βάλουμε όρια ή να πούμε ένα καθοριστικό Όχι στις παράλογες αξιώσεις των άλλων σχετίζεται συχνά με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Από την άλλη πλευρά το να πούμε ένα εξίσου καθοριστικό Ναι επιτρέποντας στον εαυτό μας ορισμένες χαρές είναι ίσως κάτι που του χρωστάμε εδώ και χρόνια. Αν το να ξέρουμε να λέμε Όχι είναι η τέχνη των ορίων τότε και το να ξέρουμε να λέμε Ναι είναι η τέχνη της διεκδίκησης. Σ’ αυτήν συμπεριλαμβάνεται και η ικανότητά μας να μπορούμε να ζητάμε ή να δεχόμαστε μια προσφορά. Οι τρεις πιο δύσκολες εκφράσεις λένε , είναι να πει κάποιος «σ’ αγαπώ», «με συγχωρείς» και «βοήθησέ με». Το να αποδεχθούμε ότι χρειαζόμαστε την βοήθεια των άλλων και κυρίως το να τη ζητήσουμε είναι ένα μεγάλο βήμα ωριμότητας. Μας βγάζει από την ψευδαίσθηση του σωτήρα κι από την αλαζονεία της αυτονομίας. Κανείς δεν είναι πραγματικά αυτόνομος. Όλοι έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλο. Ας επιτρέψουμε στον εαυτό μας να μην μπορεί και κυρίως να μην πρέπει να τα κάνει όλα. Ας του δώσουμε την άδεια να ζητάει και την ευθύτητα να αποκρίνεται ένα ειλικρινές Ναι η Όχι . «Στην πραγματικότητα η μόνη λανθασμένη απόκριση» ομολόγησε κάποτε η Αναίς Νιν που συνέχεε την αγάπη με το σεξ και ποτέ δεν είπε Όχι από τότε που γνώρισε τον Χένρι Μίλερ «είναι η δυσκολία να αγαπήσουμε».