Της Ιουλίας Πιτσούλη
Γιατί ξεσπούν διαμάχες στις οικογενειακές συγκεντρώσεις; Υπάρχει τρόπος να τις αποφύγετε;
Φωνή ζωηρή:« Μπα ! Tι βλέπω; Κι εσείς εδώ; Χρόνια και ζαμάνια»
Φωνή ψιθυριστή: «Πού τους θυμήθηκες και τους κάλεσες;»
Απάντηση εύλογη «Είναι της οικογένειας κι αυτοί. Χριστούγεννα είναι !»
Ακριβώς. Είναι Χριστούγεννα : η εποχή που η οικογένεια παίρνει τη ρεβάνς. Μπορεί να είμαστε όλο το χρόνο σκορπισμένοι στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, να τρώει ο καθένας μόνος του ή έξω με την παρέα του, να μένουμε σε διαφορετικά σπίτια και να τηλεφωνιόμαστε στη χάση και στη φέξη όμως όταν έρχονται οι γιορτές μας καταλαμβάνει το σύνδρομο του σολομού. Επιστρέφουμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε: στις ρίζες μας. Σαν να ακούμε ένα αρχαίο κάλεσμα βρισκόμαστε ξαφνικά «όλοι μαζί». Παιδιά που απολαμβάνουν την ελευθερία των κλειστών σχολείων, φοιτητές που επιστρέφουν για τις Χριστουγεννιάτικες διακοπές από τα Πανεπιστήμιά τους ,γονείς, αδέλφια, ξαδέλφια, ανίψια, νύφες, γαμπροί, πεθερικά, γιαγιάδες ακόμα και οι προγιαγιάδες που τα κατάφεραν να φτάσουν και σ’ αυτά τα Χριστούγεννα. Κάθε χρόνο αυτή την εποχή το οικογενειακό δέντρο ξεδιπλώνει θριαμβευτικά τα κλαδιά και τις ρίζες του γύρω από το γιορτινό τραπέζι. Αν δεν είναι την παραμονή, θα είναι ανήμερα ή τη δεύτερη μέρα, αν δεν είναι τα Χριστούγεννα, θα είναι την Πρωτοχρονιά. Κανείς δεν ξεφεύγει από έστω μία οικογενειακή συγκέντρωση. Την επιβάλλει το χριστουγεννιάτικο πρωτόκολλο. Ωστόσο η άποψη ότι τα Χριστούγεννα είναι οικογενειακή γιορτή δεν είναι απολύτως ακριβής. Στην πραγματικότητα η συνήθεια οικογενειακών συγκεντρώσεων αυτή την εποχή του χρόνου είναι πανάρχαια. Αρχαιότερη του Χριστιανισμού. Ανάγεται σε παμπάλαιες λατρευτικές συνήθειες που έχουν άμεση σχέση με τη φαινομενική συμπεριφορά του ήλιου και συγκεκριμένα με το χειμερινό ηλιοστάσιο.
Οικογενειακές Συμμαχίες
Υπάρχουν 4 ημέρες μέσα στο χρόνο εντελώς ιδιαίτερες. 4 ημέρες που σηματοδοτούν τις εποχές και την πάλη του φωτός ενάντια στο σκοτάδι γι αυτό και όλοι οι λαοί τους απέδωσαν ιδιαίτερη μυστικιστική σημασία. Οι περισσότεροι τις γνωρίζουμε ως Ισημερίες και Ηλιοστάσια και στην ουσία σηματοδοτούν την πορεία της κίνησης του πλανήτη μας μέσα στο ηλιακό σύστημα. Η ημέρα του Θερινού Ηλιοστασίου είναι η μεγαλύτερη του χρόνου. Από αυτήν και μετά η νύχτα κερδίζει «χρόνο» σε βάρος της ημέρας. Σύμφωνα με τις εσωτερικές παραδόσεις η κάθοδος των ψυχών στο πεδίο της ύλης συμβολίζεται από το θερινό ηλιοστάσιο επειδή σηματοδοτεί τη χρονική στιγμή που το φως σταδιακά λιγοστεύει και το σκοτάδι κατακτά όλο και μεγαλύτερο μέρος του 24ωρου. Έτσι, αντίστοιχα, οι ψυχές φεύγουν από το μέγιστο φως και εισέρχονται στο σώμα και στην υλική ζωή που σιγά-σιγά τις κάνει να ξεχνούν τη Θεία καταγωγή τους. Αυτή η λησμονιά αντιπροσωπεύεται από το σκοτάδι που αυξάνεται σε βάρος του φωτός. Η αντίστροφη διαδικασία συμβαίνει στο Χειμερινό ηλιοστάσιο στις 21 Δεκεμβρίου όταν από τη μέγιστη νύχτα περνάμε σταδιακά στο ολοένα αυξανόμενο φως. Αυτή η επιστροφή ,η έλευση του φωτός, στην αρχαιότητα είχε ταυτιστεί με τα Μιθραικά μυστήρια – ο Μίθρα ήταν μια μεγάλη ηλιακή θεότητα- ενώ σ’ ολόκληρο το Ρωμαϊκό κράτος, γιόρταζαν τα περίφημα Ήλια πιστεύοντας πως αυτή τη μέρα ο ήλιος αναγεννιέται και παίρνει καινούργιες δυνάμεις. Ήταν ο θρίαμβος του πνεύματος και του Θείου και η έναρξη ενός νέου κύκλου. Στο χριστιανικό κόσμο ο καθορισμός της 25ης Δεκεμβρίου ως ημέρα των Χριστουγέννων αντικατέστησε τις αρχαιότερες γιορτές καθώς η έλευση του Χριστού αντιπροσωπεύει την έλευση του Φωτός του κόσμου.Στο παρελθόν , τότε που οι άνθρωποι ζούσαν πιο κοντά στη φύση αυτές οι μέρες είχαν εξέχουσα μαγικοθρηκευτική σημασία. Έχοντας παρατηρήσει ότι η 21η Δεκεμβρίου ήταν η πιο μεγάλη νύχτα του χρόνου αλλά ταυτόχρονα και το σημείο απ’ όπου ξανάρχιζε να μεγαλώνει η ημέρα γνώριζαν ότι βρίσκονταν μπροστά σε ένα σημείο καμπής. Σ’ ένα σταυροδρόμι του χρόνου. Οι δραματικές μεταβολές φωτός-σκότουςσήμαιναν το τέλος και την έναρξη νέων χρονικών περιόδων. Και σε τέτοιες περιστάσεις η παρουσία της οικογένειας είχε ιδιαίτερη σημασία. Εν όψει του νέου κύκλου, που στις μέρες μας αντιπροσωπεύεται από την έναρξη του νέου χρόνου, οι οικογένειες συσπειρώνονταν ενισχύοντας τους δεσμούς τους ενώ ταυτόχρονα μπορούσαν να έχουν μια εποπτεία της συλλογικής οικογενειακής ιστορίας τους και των προοπτικών τους καθώς οι γηραιότεροι αντιπροσώπευαν το παρελθόν και οι νεότεροι το μέλλον. Όλη η οικογένεια όπως και όλη η κοινότητα έπρεπε να ανασυντάξει τις δυνάμεις της , να κάνει τον απολογισμό της και να ενδυναμώσει τους δεσμούς της . Αυτή η συνήθεια διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες μέχρι σήμερα . Υπακούοντας κι εμείς στις ίδιες αρχέγονες επιταγές εξακολουθούμε τις οικογενειακές συγκεντρώσεις αυτές τις μέρες του χρόνου. Όμως οι προτεραιότητες έχουν αλλάξει σε σημαντικό βαθμό κι ενώ το σύνδρομο του σολομού μας σπρώχνει να επιστρέψουμε στην κοιτίδα μας μερικές φορές εκεί ακριβώς είναι που βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να ξεσπάσουν οι εμφύλιες κόντρες.
Και Πάλι Μαζί
Συνήθως όλα ξεκινούν ωραία, γιορτινά και στολισμένα. Μερικές φορές έτσι και τελειώνουν. Ενίοτε όμως αυτές οι οικογενειακές μαζώξεις μετατρέπονται σε πεδία μάχης. Καθώς συγκεντρώνονται τα μέλη της οικογένειας είναι σαν να μαζεύονται τα κομμάτια ενός παζλ. Ένας –ένας που καταφθάνει φέρνει μαζί του το «ρόλο» του, την ιστορία του και κυρίως τις σχέσεις του με τους άλλους. Σταδιακά η εικόνα συμπληρώνεται και εκδηλώνεται η δυναμική της κάθε οικογένειας και των μελών της. Το έργο που έχει παιχτεί ένα σωρό φορές ξαναπαίζεται άλλη μία. Στην ουσία δεν υπάρχει καμία έκπληξη. Πάντα σε κάθε οικογενειακή γιορτινή συγκέντρωση όπου κι αν γίνεται ,σ’ οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, σε παλάτι κι αρχοντόσπιτο , σε αστικό ή μικροαστικό σπίτι βλέπει κανείς γύρω από το τραπέζι να κάθονται οι ίδιοι πρωταγωνιστές: Το μαύρο πρόβατο και το καμάρι της οικογένειας( ή του μπαμπά ή της μαμάς), ο διακεκριμένος και ο φτωχός συγγενής, το θύμα, ο θύτης, ο σωτήρας κι ο «δεν σας υπολογίζω». Αν οι ισορροπίες είναι εντός ενός πλαισίου, οι εντάσεις μέτριες και το σενάριο καλό η συγκέντρωση κυλά σχετικά αβίαστα. Απολαμβάνουμε ο ένας τη συντροφιά του άλλου, χαιρόμαστε που είμαστε όλοι μαζί, βρίσκουμε την ευκαιρία να πούμε τα νέα μας, να αναθερμάνουμε τις σχέσεις μας και να απολαύσουμε την οικογενειακή θαλπωρή. Τα πάντα, ακόμα και οι διαφορές κρατιούνται στο όριο της κοσμιότητας διαποτισμένα κι από ένα είδος χριστουγεννιάτικης γενναιοδωρίας που μας αποτρέπει από το να αρχίσουμε τις γκρίνιες. Αν όμως υπάρχουν υπόγειες εντάσεις θα βρουν τον τρόπο τους να εκδηλωθούν. Κάπου εκεί ανάμεσα στη γαλοπούλα, το σολομό και το σορμπέ μπορεί να διεισδύσουν οι ανταγωνισμοί, να εκσφενδονιστούν δηλητηριώδη βέλη, να βγει η πικρία, ο θυμός, τα απωθημένα και οι κόντρες και να αρχίσουν τα οικογενειακά μαχαιρώματα με ένταση ή και με επίφαση αβρότητας.
Τα Εξ Οικείων Βέλη
Στα οικογενειακά τραπέζια συναντώνται υποχρεωτικά δυο τουλάχιστον οικογενειακές γραμμές: οι συγγενείς του πατέρα και της μητέρας. «Εσείς οι Πελοποννήσιοι είστε αγύριστα κεφάλια» «Κι εσείς οι Ηπειρώτες δεν πάτε πίσω. Ξέρουμε δα πόσο ισχυρογνώμονες είστε» . Σε διαφορετικά στρατόπεδα τάσσονται επίσης συχνά οι νύφες και οι γαμπροί. Ανταγωνίζονται μεταξύ τους ή με τα πεθερικά. Μερικές φορές οι Καπουλέτοι και οι Μοντέγοι κάθονται αναγκαστικά στο ίδιο τραπέζι. ( Ή μάλλον οι Φουρτουνάκηδες και οι Βροντάκηδες). Οι υποβόσκουσες αντιζηλίες, τα απωθημένα και οι κακιούλες ανθίζουν συχνά σε παρόμοιες οικογενειακές συγκεντρώσεις. Οι αντίπαλοι ανταγωνίζονται ποιος θα τη βγει στον άλλο και πώς θα τον κατατροπώσει τώρα που τον έχει εκεί μπροστά του, με μάρτυρες όλους τους άλλους. Όσα λέγονται σ’ αυτές τις περιστάσεις συνοδεύονται συχνά από εκείνο το περίφημο χαμόγελο αφέλειας. Χαμόγελο με δόντια. Τάχα με ενδιαφέρον πέφτει η ερώτηση «Πώς πάνε τα χρέη σου; Ακόμα ξεχρεώνεις εκείνα τα δάνεια;» Κι έρχεται κι η απάντηση « Μπα τι βλέπω, πάλι οι δυο σας είστε ; Τι έγινε ακόμα δεν κάνατε παιδί;» Και ύστερα το φαρμακερό κομπλιμέντο «Το φόρεμά σου σού πάει μια χαρά, μου είχε κάνει εντύπωση από πέρυσι» Που πάει γυρεύοντας για το ύπουλα χαρωπό: «Μα, πάχυνες; Μπα δεν μπορεί τόσο πολύ! Α, πονηρούλα μάλλον έγκυος είσαι, μπράβο σ’ αυτή την ηλικία!» Κι ύστερα είναι και το πενθερικό οξύ:« Αχ εσείς οι σύγχρονες γυναίκες όλο έτοιμες σάλτσες και σούπες παίρνετε. Εγώ το γιο μου τον είχα μάθει να τρέφεται σωστά και σπιτικά .Η κοτόσουπα της Βέφας δεν πιάνει χαρτωσιά μπροστά στη δική μου, ε Κώστα; Πες κι εσύ.» Κι οι ανταγωνισμοί μεταξύ γαμπρών «Ναι, βέβαια μπορεί να είναι πολύ υψηλά τα δίδακτρα αλλά τι τα θες; Στο ιδιωτικό μαθαίνουν γράμματα τα παιδιά. Εμείς είμαστε πάρα πολύ ευχαριστημένοι από το σχολείο των παιδιών μας κι ας μας στοιχίζει κάθε χρόνο όσο ένα αυτοκίνητο. Εσείς τα στέλνετε στο Δημόσιο ε;» Και πάντα σε κάθε οικογενειακή συγκέντρωση κάποιοι θα αναλάβουν φιλότιμα να πουν για πολλοστή φορά τα περίφημα: «Έλα σταμάτα πια να τρως. Ο γιατρός στο τόνισε ότι πρέπει να αδυνατίσεις για την καρδιά σου» «Μα καλά δεν θα μείνεις να φάμε όλοι μαζί; Μέρα που είναι θα βγεις πάλι με την παρέα σου; Ήθελα νάξερα τα άλλα παιδιά οικογένειες δεν έχουν;» «Έλα ρε μάνα πάλι την κλάψα άρχισες;» «Παιδιά μην τρώτε κουραμπιέδες πριν το φαγητό, θα κόψετε την όρεξή σας» «Δεν νομίζεις ότι είναι αγένεια να διαλέγεις όλα τα καλά κομμάτια της γαλοπούλας και να μας αφήνεις μόνο το μαύρο κρέας;» «Αν θες να ξέρεις το μαύρο κρέας είναι το καλύτερο!» « Και γιατί δεν το τρως εσύ τότε;» Σας φαίνονται οικεία κάποια από αυτά; Τα έχετε ζήσει; Το ίδιο έχουν κάνει εκατομμύρια άλλοι. Σε κάθε οικογενειακό τραπέζι κάθονται οι ίδιοι άνθρωποι τελικά. Εκείνος που έχει την αξίωση να ελέγξει τις ζωές όλων, εκείνη που ακόμα δεν παντρεύτηκε ή που μόλις χώρισε, εκείνος που δεν τα πάει τόσο καλά στις σπουδές του ή στη δουλειά του, ο άλλος που διαπρέπει, αυτός που ποτέ δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του μπαμπά ή της μαμάς ότι κι αν κάνει , εκείνη που παραπονιέται ότι έχει γίνει θυσία για όλους και κανείς δεν αναγνωρίζει την προσφορά της, ο επαναστατημένος έφηβος που δηλώνει ότι τους έχει όλους γραμμένους, αυτός που έχει ξεφύγει εντελώς από το πνεύμα της οικογένειας λες και δεν ανήκει σ’ αυτήν, «το καλό παιδί», «το κακό παιδί» και ο «μεγάλος απών». Μέσα από τους ρόλους μας παίζουμε παιχνίδια ισορροπίας και εξουσίας μετατρέποντας το γιορτινό τραπέζι σε θεατρική σκηνή όπου για άλλη μια φορά παίζεται το γνωστό μονόπρακτο «Οικογενειακή Συγκέντρωση».
Και οι Εξ Οικείων Ευλογίες
Υπάρχει όμως κι άλλη εκδοχή. Οι ίδιοι πρωταγωνιστές, οι ίδιοι ρόλοι αλλά οι ισορροπίες πιο ευσταθείς. Τα απωθημένα λιγότερα ή η σοφία περισσότερη. Σ’ αυτή την περίπτωση η οικογενειακή συγκέντρωση γίνεται η μεγάλη ευκαιρία. Για να έρθουμε πιο κοντά. Να γεφυρώσουμε τις διαφορές. Να πούμε με τον τρόπο μας συγνώμη ή σε συγχωρώ. Να ρίξουμε μια σταγόνα μέλι στις σχέσεις μας. Να απολαύσουμε την παρουσία κάποιων που δεν ξέρουμε αν θα είναι και του χρόνου παρόντες. Τα Χριστούγεννα έτσι κι αλλιώς έχουν την ικανότητα να μας ξυπνούν αναμνήσεις γλυκιάς θαλπωρής που έρχεται σαν αντίδοτο στην περίφημη κατάθλιψη των γιορτών. Στην ουσία όποιος καταφέρνει να αντισταθεί στην ψευδαίσθηση της μοναξιάς έχει κερδίσει το παιχνίδι των Χριστουγέννων. Η οικογένειά μας παραμένει πάντα το σημείο αναφοράς μας. Μερικοί από τους πιο τρυφερούς θησαυρούς της μνήμης μας είναι συνδεδεμένοι με στιγμές οικογενειακών γιορτών. Μυρωδιές από κουλουράκια και γλυκά. Το θαύμα του χριστουγεννιάτικου δέντρου με όλα τα φωτάκια του. Οι γυαλιστερές μπάλες που όλο και κάποια έσπαγε με έναν λεπτό ασημένιο ήχο. Η απορία μας για τη στάχτη που έβαζαν στους κουραμπιέδες. Η μαγική πίστη μας στον Άγιο Βασίλη που τον οραματιζόμαστε στο έλκηθρό του να πετάει στους ουρανούς και να χώνεται τη νύχτα στα σπίτια για να μας φέρει τα δώρα μας. Η λαχτάρα μας το πρωί που τρέχαμε να ανοίξουμε τα γιορτινά πακέτα. Το κουδούνι που χτύπαγε κάθε τόσο για τα κάλαντα ή ο συνασπισμός μας με τα αδέλφια , τους φίλους και τα γειτονόπουλα για «να τα πούμε» μαζί στη γειτονιά. Εκείνα τα Χριστούγεννα που χιόνισε. Η άχνη ζάχαρη από τους κουραμπιέδες που έκανε άσπρα τα χείλια μας. Το βιβλίο με τα εικονογραφημένα παραμύθια, η μυρωδιά του έλατου, τα φώτα που σβήναμε μερικές στιγμές πριν αλλάξει ο χρόνος και οι ενθουσιώδης υποδοχή του καινούργιου με φωνές, γέλια και αγκαλιές. Σαν παλιές φωτογραφίες οι παιδικές αναμνήσεις από τις γιορτές είναι συνδεδεμένες με το πατρικό μας σπίτι. Με την οικογένειά μας, τα ξαδέλφια, τους θείους, τη γιαγιά , τον παππού. Κάποιοι δεν είναι μαζί μας πια. Ίσως ο ήχος της φωνής τους αντηχεί ακόμα στ’ αυτιά μας. Η απουσία τους δεν είναι ποτέ πραγματική όσο τους κρατάμε στη μνήμη μας. Ήρθαν άλλοι. Έφεραν μαζί τους τον δικό τους κόσμο συνεισφέροντάς τον στον ευρύτερο πλούτο της οικογένειας. Και είτε μέσα από τα μονοπάτια της μνήμης μας είτε μέσα από την ίδια τη δική τους φυσική παρουσία όλοι μα όλοι οι αγαπημένοι μας θα συγκεντρωθούν και φέτος. Θα βρεθούμε ξανά μαζί. Ας μην το κάνουμε από υποχρέωση, από κεκτημένη συνήθεια , έθιμο ή για να μη χαλάσουμε το χατίρι κάποιων. Ας το κάνουμε συνειδητά. Με την καρδιά μας. Αν υπάρχουν κακοτοπιές ας τις προσπεράσουμε. Τους ανθρώπους της οικογένειάς μας δεν τους διαλέξαμε όπως τους φίλους μας. Μάς δόθηκαν. Κάτι έχουμε να κάνουμε μαζί. Στην πραγματικότητα είναι το ίδιο που έχουμε να κάνουμε και με όλους τους άλλους: να ανταλλάξουμε αγάπη και κατανόηση. Και στοργή. Ή έστω συγχώρεση. Αυτά είναι τα ουσιαστικότερα δώρα. Αν τα έχουμε δωρίσει επανειλημμένως τότε έχουμε ανακαλύψει και το μυστικό τους: σ’ όποιον και αν τα προσφέρουμε, ο τελικός τους αποδέκτης είναι πάντα ο ίδιος άνθρωπος: ο εαυτός μας.