Της Ιουλίας Πιτσούλη
Εκρηκτικά ξεσπάσματα γέλιου σε λάθος τόπο και στιγμή. Λόγια θυμού που αμέσως τα μετανοιώνουμε. Παρορμητικές αποφάσεις που αργότερα αναθεωρούμε. Για όλα αυτά, και για άλλα παρόμοια ,φταίνε τα …αμύγδαλα, μια περιοχή του εγκεφάλου που θεωρείται έδρα των συναισθημάτων.
«Μπαμ!» Με αυτή την κραυγή που κάποιος εξακόντιζε ξαφνικά εναντίον μας αναπηδούσαμε έντρομοι μόνο και μόνο για να διαπιστώσουμε πως …επρόκειτο για αστείο. Τότε που ήμασταν παιδιά. Μα και τώρα, που είμαστε ενήλικες, η αντίδρασή μας είναι συνήθως παρόμοια στα «μπαμ!» της ζωής. Αντιδράμε αυτόματα, δίχως να σκεφτούμε. Κατακλυζόμαστε από πανικό ή οργή, πλημμυρίζουμε από αγανάκτηση, αγωνία ή και έρωτα! Κι ύστερα διαπιστώνουμε πως άσκοπο ήταν τόσο πάθος και πως «ξοδευτήκαμε» ασυλλόγιστα και μάλιστα για αστείους λόγους. Αλλά αυτή η διαπίστωση έρχεται συνήθως με κάποια καθυστέρηση γιατί, βλέπετε, ακόμα και για τους πιο ψυχρούς και εγκεφαλικούς ανθρώπους η καρδιά μιλάει πάντα πρώτη. Ο ψύχραιμος νους, η διαυγής ολοκληρωμένη σκέψη, έρχεται αργότερα για να βάλει τα πράγματα στη θέση τους και να τα δείξει στις πραγματικές τους διαστάσεις. Γιατί όμως, συχνά άλλα λεει ο νους μας και άλλα βιάζεται να μας υπαγορεύσει το συναίσθημά μας; Τι είναι αυτό που μας διχάζει ανάμεσα στο μυαλό και στην καρδιά; Στις πιο πρόσφατες νευροεπιστημονικές μελέτες αποκαλύφθηκε ο υπεύθυνος. Πρόκειται για τα αμύγδαλα ή αμυγδαλή, μια περιοχή του εγκεφάλου που χαρακτηρίστηκε έδρα της συναισθηματικής νοημοσύνης και η οποία ενορχηστρώνει με το δικό της τρόπο όχι μόνο τις σκέψεις μας αλλά και τις σωματικές μας λειτουργίες. Η αλήθεια είναι πως οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν σκεφθεί ότι τα συναισθήματα είναι κι αυτά ένα είδος νόησης, ένας τρόπος για να αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον και τον κόσμο και να επικοινωνούμε μαζί του. Στην πραγματικότητα έχουμε δυο μυαλά: ένα που σκέπτεται και ένα που αισθάνεται. Και συνήθως βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ τους. Ο νους πολεμάει την καρδιά και το συναίσθημα τη λογική. Όλοι έχουμε πέσει θύματα αυτού του εσωτερικού πολέμου που συχνά αποκτά τη μορφή δεινών διλημμάτων ή σφοδρών εσωτερικών συγκρούσεων. Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Η απάντηση βρίσκεται στον άξονα κληρονομικότητας. Αν ξεφυλλίσουμε προς τα πίσω την ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπου θα συναντήσουμε το νεοφλοιό ως το τελευταίο, το πιο πρόσφατο «απόκτημα» της ανθρωπότητας. Στα κύτταρα του νεοφλοιού του εγκεφάλου μας έχει στηριχθεί το οικοδόμημα του πολιτισμού μας, η κατάκτηση του διαστήματος, τα αθάνατα καλλιτεχνικά αριστουργήματα, ο φιλοσοφικός στοχασμός και η αυτεπίγνωση του ανθρώπου.
Aπό Ερπετά γίναμε Άνθρωποι σκεπτόμενοι!
Με λίγα λόγια ο νεοφλοιός είναι ο σκεπτόμενος εγκέφαλος. Αυτός μας διαχωρίζει από όλα τα υπόλοιπα ζώα. Πριν από την «απόκτησή» του υπήρχε μόνο ο παλαιθηλαστικός εγκέφαλος που αποτελούσε μια επιπλέον εξέλιξη του αρχαιότερου, ερπετικού εγκεφάλου. Αυτές οι ονομασίες είναι βέβαια συμβατικές και δόθηκαν από τους επιστήμονες που προσπάθησαν να προσδιορίσουν τα στάδια, τα τμήματα και τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση εν αρχή ην ο ερπετικός εγκέφαλος που αποτελεί την προέκταση του νωτιαίου μυελού προς το κρανίο. Πρωτοεμφανίστηκε εκατομμύρια χρόνια πριν όταν κυρίαρχοι αυτού του πλανήτη ήταν «αυτοί που έβγαιναν απ’ το αυγό»: τα πτηνά και τα γιγαντιαία ερπετά, δηλαδή οι δεινόσαυροι. Αυτά τα ζώα διέθεταν μόνο αυτό το τμήμα του εγκεφάλου, που κληροδότησαν αργότερα και στον άνθρωπο. Όμως ο ερπετικός εγκέφαλος ούτε σκέφτεται, ούτε μαθαίνει. Κάνει, ωστόσο, κάτι εξαιρετικά σημαντικό: κανονίζει τις λειτουργίες του σώματος. Είναι ο αυτόματος ρυθμιστής επιβίωσης. Συντονίζει απίστευτα πολύπλοκες διαδικασίες όπως η διαίρεση των κυττάρων, η πέψη, η λειτουργία της καρδιάς αλλά είναι απολύτως ανίκανος ούτε να νιώσει συναισθήματα, ούτε και να κάνει την παραμικρή «λογική σκέψη». Με αυτόν τον ερπετικό εγκέφαλο πορεύθηκε η ζωή στη Γη για εκατομμύρια χρόνια. Κι ύστερα, σιγά -σιγά, όταν οι συνθήκες ωρίμασαν για να γεννηθούν τα θηλαστικά, από τα βάθη αυτού του εγκεφάλου ξεπήδησε ένα «λουλούδι»: ο παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος. Το σχήμα του θυμίζει στα αλήθεια λουλούδι που ο μίσχος του ξεπροβάλλει από το γόνιμο έδαφος του παλαιοθηλαστικού εγκεφάλου. Μέσα στα πέταλα αυτού του άνθους βρίσκονται τα συγκινησιακά κέντρα και στον πυρήνα του η αμυγδαλή. Αυτή ήταν μια μεγαλειώδης στιγμή στην ιστορία της εξέλιξης των ειδών. Τα ζώα και κυρίως τα θηλαστικά αποκτούσαν έτσι τη δυνατότητα να νιώθουν συναισθήματα. Το πόσο ευρεία είναι αυτή η γκάμα των συναισθημάτων το γνωρίζετε ήδη όσοι έχετε σκύλο ή γάτα. Θα έχετε ίσως διαπιστώσει πως δεν νιώθουν μόνο τα βασικά συναισθήματα, φόβο ή ικανοποίηση αλλά και χαρά, ανυπομονησία, θυμό, λύπη, αγωνία ακόμα και κάτι που μοιάζει με ντροπή καθώς και με συμπόνια!
Το Λουλούδι μέσα στο Ερπετό
Θα γνωρίζετε επίσης πόσο ζωτικής σημασίας είναι η όσφρηση για τον κόσμο των θηλαστικών. Αποτελεί το βασικό εργαλείο αναγνώρισης και προσανατολισμού, ανίχνευσης τροφής, εντοπισμού του εχθρού και προσέλκυσης ερωτικού συντρόφου. Και πράγματι με το συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου συνδέεται άμεσα η όσφρηση. Αυτή αποτελεί την αρχαιότερη ρίζα της συγκινησιακής μας ζωής. -Γι αυτό και όταν μυρίσουμε μια κολόνια που φορούσαμε κάποτε παλιά αναδύονται αυθόρμητα από μέσα μας τα συναισθήματα και η «ατμόσφαιρα» εκείνης της περιόδου της ζωής μας.- Κατόπιν όλων αυτών θα το έχετε καταλάβει: μέχρι εδώ ο εγκέφαλός μας δεν διαφέρει ουσιαστικά από της γάτας ή του σκύλου μας. Η μεγάλη διαφορά μας, αυτή που έκανε τον άνθρωπο να ξεχωρίσει είναι το τρίτο εξελικτικό άλμα που έγινε μέσα στον εγκέφαλο κάποιων ανθρωποειδών. Αυτό ήταν η ανάπτυξη του τμήματος του νεοφλοιού που είναι υπεύθυνος για τη λογική σκέψη. Αλλά όπως ο παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος ξεφύτρωσε σαν λουλούδι μέσα από τον ερπετικό έτσι και ο νεοφλοιός αναδύθηκε μέσα από τον παλαιοθηλαστικό. Έτσι αυτό το άνθος των συγκινήσεων (παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος) είναι όχι μόνο αρχαιότερο από τη λογική μας σκέψη αλλά επιπλέον και πανίσχυρο γιατί αποτελεί το μεταιχμιακό σημείο ανάμεσα στο πιο αρχαϊκό και στο νεώτερο τμήμα του εγκεφάλου μας. Όπως διαπίστωσαν λοιπόν οι επιστήμονες, έχει απεριόριστη δύναμη να επηρεάζει τη λειτουργία ολόκληρου του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων και των κέντρων σκέψης. Όταν λ. χ. κυριευόμαστε από πανικό η λογική, ψύχραιμη σκέψη υποχωρεί. Αυτό σημαίνει ότι ο νεοφλοιός έχει παραδοθεί στη δύναμη του συναισθηματικού παλαιοθηλαστικού εγκεφάλου. Όταν είμαστε τρελοί από έρωτα ή φόβο ή φρενιασμένοι από θυμό τότε είμαστε κυριολεκτικά στο έλεος του παλαιοθηλαστικου εγκεφάλου και κυρίως της αμυγδαλής. Αυτή είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, η καρδιά της καρδιάς μας ή η κεντρική πηγή συναισθημάτων. Οι σημερινοί επιστήμονες μας πληροφορούν πως αντίθετα από τις σχετικές ρομαντικές παραδόσεις που ήθελαν την έδρα των συναισθημάτων στην καρδιά, αυτή βρίσκεται τελικά μέσα στο κρανίο μας!
Η Συναισθηματική μας Αμυγδαλή
Σε παλαιότερες και πιο «πρωτόγονες» από άποψη νευροφυσιολογίας εποχές, δηλαδή μόλις πριν από μερικές… δεκαετίες, επικρατούσε η άποψη πως τα βαριά ψυχικά νοσήματα ή και η επιληψία μπορούσαν ενδεχομένως να θεραπευτούν αν αφαιρούντο τμήματα του εγκεφάλου. Αυτή η «θεραπευτική προσέγγιση» είχε ολέθρια αποτελέσματα διότι οι άνθρωποι δεν απαλλάσσονταν μόνο από το πρόβλημά τους αλλά και από άλλες νοητικές τους λειτουργίες. Ωστόσο οι αφανείς μάρτυρες της ιατρικής που υπέστησαν λοβοτομές και άλλες παρόμοιες επεμβάσεις πρόσφεραν άθελά τους μια πολύτιμη υπηρεσία: γνώση in vivo για τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου. Έτσι αποδείχθηκε περίτρανα πως η αμυγδαλή είναι η πηγή των συναισθημάτων μας. Πράγματι ,οι άνθρωποι που υποβλήθηκαν σε επεμβάσεις αφαίρεσης της αμυγδαλής έγιναν απέραντα ψυχροί. Είχαν πλήρη ανικανότητα να συλλάβουν τη συναισθηματική σημασία των γεγονότων και δεν ένιωθαν κανένα συναίσθημα. Ούτε φόβο, ούτε θυμό, ούτε θλίψη. Αλλά ούτε και χαρά, ενθουσιασμό, αγάπη. Επιπλέον δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν συναισθηματικά τα πρόσωπα του περιβάλλοντός τους. Δεν ήταν σε θέση να αντιληφθούν τη συναισθηματική ποιοτική διαφορά των σχέσεών τους με τη γυναίκα, τα παιδιά, τους φίλους ή και τους εχθρούς τους. Ένιωθαν για όλους το ίδιο: τίποτα! Και φυσικά, δεν κατανοούσαν τον ιδιαίτερο συναισθηματικό κώδικα επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Μολονότι διατηρούσαν ακέραιες τις υπόλοιπες διανοητικές τους λειτουργίες ωστόσο είχαν χάσει κάτι από το σύνολο των νοητικών τους ικανοτήτων. Διότι η νοημοσύνη δεν είναι προνόμιο μόνο του νεοφλοιού αλλά και της αμυγδαλής. Βέβαια, πρόκειται για ένα διαφορετικό είδος αλλά ωστόσο είναι νοημοσύνη όπως αποδεικνύει και ο Daniel Goleman στο υπέροχο βιβλίο του Συναισθηματική Νοημοσύνη (εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα) αλλά και η Ελένη Σαββάκη στο βιβλίο της Οι Παράλληλοι Εαυτοί μας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο αποδεικνύουν ότι η συναισθηματική νοημοσύνη είναι μια δεξιότητα που επεκτείνει το σύνολο των νοητικών λειτουργιών μας φτάνει να συνεργάζεται αρμονικά με το νεοφλοιό. Γιατί, η αλήθεια είναι πως τα συναισθήματά μας βιάζονται να βγάλουν συμπεράσματα. Αυτή η βιασύνη μπορεί να μας στοιχίσει τη ζωή ή και να μας τη σώσει. Η αμυγδαλή είναι υπεύθυνη για κάθε συναίσθημα και ανάμεσά τους και για τα παρορμητικά, κατακλυσμιαία συναισθήματα που θολώνουν ή νικάνε τη λογική . Έχει αυτή την ικανότητα γιατί είναι ταχύτερη από τη λογική. Η αιτία γι αυτό βρίσκεται στις νευρωνικές διαδρομές του εγκεφάλου μας. Με λίγα λόγια τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος φτάνουν πρώτα στην αμυγδαλή και κατόπιν στο νεοφλοιό.
Πρώτα νιώθω μετά σκέφτομαι;
Έτσι η αμυγδαλή, δηλαδή το συναίσθημα, κινείται ταχύτερα από τη λογική σκέψη και μας σπρώχνει συχνά σε αντιδράσεις που την επόμενη στιγμή, όταν έχει μπει στο παιχνίδι και ο νεοφλοιός, τότε τις θεωρούμε λανθασμένες ή υπερβολικές. Όπως λ.χ όταν περπατάτε στο δρόμο και δείτε από απέναντι να έρχεται ένα αγαπημένο σας πρόσωπο. Σπεύδετε να σηκώσετε το χέρι για να το χαιρετίσετε και εκείνη τη στιγμή διαπιστώνετε πως κάνατε λάθος. Είναι η τυπική κατάσταση που αντιμετωπίζουμε κάθε φορά που αρχίζουμε να αντιδράμε έχοντας πάρει εντολή μόνο από την αμυγδαλή που κάνει μεν πιο γρήγορη αλλά και πιο «πρόχειρη» δουλειά. Αυτή τη λειτουργία έρχεται κατόπιν να διορθώσει ο νεοφλοιός. Όταν μπορεί. Γιατί συχνά έχουμε προλάβει να εκστομίσουμε τρομερά πράγματα ή ακόμα και να κάνουμε. Υπάρχει άραγε κάποιος τρόπος να κάνουμε τα συναισθήματά μας να μην ξεφωνίζουν τόσο δυνατά για να μπορούμε να ακούμε ταυτόχρονα και τη φωνή της λογικής; Οι ειδικοί μας ενθαρρύνουν: ναι υπάρχει μέσα μας ένας δίκαιος κριτής που μπορεί να συγκεράσει με σοφία τις δυο αυτές δυνάμεις. Ο θρόνος του βρίσκεται ακριβώς πίσω από το μέτωπο. Πρόκειται για τον προμετωπιαίο λοβό που έχει τη δύναμη, λένε, να ελέγχει τις έντονες αντιδράσεις της αμυγδαλής. Εκεί γίνεται η αξιολόγηση των συναισθηματικών μας εντυπώσεων, εκεί αποκτούν λογικό, φιλοσοφικό ή ηθικό νόημα. Αυτή τη λειτουργία είναι απολύτως ανίκανα να την κάνουν τα ζώα αφού στερούνται νεοφλοιού και προμετωπιαίων λοβών. Το μυστικό λοιπόν είναι να καταφέρουμε σε εκείνη την αστραπή-στιγμή που οι πληροφορίες από την αμυγδαλή και το νεοφλοιό διασταυρώνονται μέσα μας να κρατήσουμε εμείς τα κλειδιά της βούλησής μας. Για να γίνει αυτό απαιτείται μια συνειδητή άσκηση της θέλησης. Στην ουσία θέληση δεν είναι η καταπίεση των συναισθημάτων ή των ορέξεων του σώματος και του νου αλλά δεξιοτεχνική ισορροπία ανάμεσα σε αυτά τα τρία. Η ανάπτυξη του νεοφλοιού έκρυβε μέσα της τη δύναμη της αυτοσυνείδησης. Και τη θέλησης. Αυτή μπορεί να είναι ο σοφός κηπουρός για το λουλούδι πούχει στο κέντρο του την αμυγδαλή. Την «καρδιά» μας.