Της Ιουλίας Πιτσούλη
Μαρόκο, Αίγυπτος, Τυνησία, Ιορδανία- Πέτρα: οι Βεδουίνοι έχουν πατρίδα την έρημο
Ο αέρας στα στενά δρομάκια της αγοράς του Μαρακές μύριζε σκόνη και πιπεράτα μπαχαρικά. Μεγάλα ορθάνοιχτα σακιά απ’ όπου ξεχείλιζαν το σαφράν το κάρδαμο και τα μοσχοκάρυδα ήταν στοιβαγμένα πλάι στην είσοδο των μικρομάγαζων που πουλούσαν μπαχαρικά και λιβάνια. Στα χοντρά ξύλινα ράφια τους ήταν αραδιασμένα σακουλάκια από φλούδες ,ρίζες, αποξηραμένους καρπούς και άνθη. Εκεί, λοιπόν, ανάμεσα στους γευστικούς και αρωματικούς εκπροσώπους του φυτικού βασιλείου ανακάλυψα κάποτε και κάποιους «παρείσακτους» προερχόμενους από το ζωικό βασίλειο: αποξηραμένα ,μικρά σκαθάρια κλεισμένα σε μια μεγάλη διάφανη γυάλα. Ιρίδιζαν ,όμοια με χρυσόμυγες. Ο μαγαζάτορας είχε χαμογελάσει με νόημα και με μάτι που σπινθήριζε είχε εξηγήσει σε σπασμένα αγγλικά “ this, man eats,woman no sleep!” Αυτό, ήταν το πρώτο από τα μυστικά των Βεδουίνων που ανακάλυψα ταξιδεύοντας στις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής εκεί όπου παρά την επέλαση του δυτικού πολιτισμού οι μυστηριώδεις πλάνητες της ερήμου κρατούν ακόμα ζωντανή την πανάρχαια παράδοσή τους. Και τα μυστικά της. Όπως αυτό των σκαθαριών που τα χρησιμοποιούν –και είναι !- πανίσχυρα αφροδισιακά. Ή όπως η μαύρη σκόνη, το Kohl. Το περίφημο βελούδινο βλέμμα των γυναικών της ερήμου χρωστάει ένα μέρος του μυστηρίου του στο kohl, τη μαύρη βαφή με την οποία περιγράφουν τα μάτια τους. Για τις γυναίκες της Δύσης που το υιοθέτησαν, το κολ δεν είναι παρά μια μαύρη σκόνη που χρησιμεύει στο μακιγιαζ γι αυτό και τους φαίνεται παράξενο που τα παιδιά των Βεδουίνων έχουν βαμμένα μάτια. Για τους ανθρώπους της ερήμου ,όμως, το κολ δεν είναι απλώς ένα μέσον καλλωπισμού αλλά κυρίως και πρωτίστως φαρμακευτική προφύλαξη. Φτιαγμένο από αμύγδαλα ,σκόνη από καμένα τσόφλια σκληρών καρπών, γραφίτη, σανδαλόξυλο και λάδι ,χρησιμεύει ως προφυλακτικό της περιοχής των ματιών από τον καυτό ήλιο και την άμμο προστατεύοντας επίσης από οφθαλμικές μολύνσεις. Αντίστοιχες φαρμακευτικές ιδιότητες έχει και η χένα με την οποία βάφουν τα μαλλιά ,τις παλάμες και τις πατούσες των ποδιών τους. Η βαφή των χεριών και των ποδιών με χένα έχει επίσης και μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα . Το ίδιο και το τατουάζ που ιχνογραφείται στα χέρια και στο πρόσωπο.
Σαργκίγια θα πει ανατολικός άνεμος
Δεινοί πολεμιστές, σκληροτράχηλοι κι εσωστρεφείς οι Βεδουίνοι είναι ενταγμένοι σε φυλές με αυστηρά προγονικά έθιμα ,σαφή ιεραρχία και πανάρχαια μυστικά. Πολλά τους τα έμαθε η ίδια η φύση γι αυτό και συχνά παίρνουν τα ονόματά τους από αυτήν. Σάτουα είναι όνομα γυναίκας αλλά σημαίνει ανοιξιάτικη βροχή και Σαργκίγια θα πει ανατολικός άνεμος αλλά έτσι ονομάζονται πολλά αγόρια αν γεννηθούν ώρα που φυσά ανατολικός άνεμος. Στις μυστικές παραδόσεις των Βεδουίνων σπουδαία θέση κατέχει επίσης και ο έναστρος ουρανός. Όποιος έχει βρεθεί νύχτα στην έρημο, έχει την εμπειρία της εγγύτητας των άστρων που φαίνονται πολύ κοντινά καθώς δεν ξεθωριάζουν από τη φωτορύπανση των πόλεων. Ο νυχτερινός ουρανός ήταν πάντα μέγας δάσκαλος αλλά και χάρτης πορείας για τους Βεδουίνους γι αυτό και τον μελετούσαν με μεγάλη προσοχή. Δεν είναι τυχαία, άλλωστε, η φήμη που έχουν οι αρχαίοι Άραβες αστρονόμοι. Άλλο τόσο δεν είναι τυχαία τα γεωμετρικά σχέδια που υφαίνονται πάνω στο ύφασμα της σκηνής ή των ενδυμάτων τους. Αποτελούν σχηματικές απεικονίσεις του ήλιου , της σελήνης και των άστρων .
« Σπίτι από μαλλί» έτσι ονομάζουν στη γλώσσα τους τη σκηνή τους. Αν το φυσικό περιβάλλον διαμορφώνει τον ψυχισμό των ανθρώπων δεν είναι απορίας άξιο γιατί οι Βεδουίνοι είναι τόσο μυστηριώδεις, περήφανοι και λάτρεις της ελευθερίας. Κατοικώντας σε αχανείς ερήμους όπου το βλέμμα τους απλώνεται μακριά στον ορίζοντα δίχως εμπόδια και παρεμβολές έμαθαν να μην ανέχονται τους περιορισμούς. Κι αν τους χειμερινούς μήνες μαζεύονται σε χωριά, μόλις μπει η άνοιξη επιστρέφουν στο νομαδικό τρόπο ζωής αφού οι Βεδουίνοι εξ ορισμού είναι μετακινούμενος πληθυσμός. Δεν χτίζουν αλλά υφαίνουν τα σπίτια τους που μπορούν να διπλωθούν και να φορτωθούν στην πλάτη μιας καμήλας. Οι βεδουίνικες σκηνές φτιαγμένες από χοντρό ύφασμα, εύκολες στη μεταφορά ,στήνονται και ξεστήνονται ταχύτατα για να ακολουθήσουν τη φυλή και τα κοπάδια της στις περιπλανήσεις τους. Καθώς δεν καθηλώνονται σε έναν τόπο, δεν έχουν την ανάγκη να κατέχουν ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης για να προσκολληθούν σ’ αυτό. Έτσι επεκτείνουν τα όριά τους σε πολύ ευρύτερες εκτάσεις. Δεν ανήκουν πουθενά αλλά συγχρόνως τους ανήκει όλο το εύρος της περιοχής που κινούνται. Γι’ αυτό και κατέχουν πολλά μυστικά μερικά υπό μορφή θρύλων .
H Πέτρα Ανακαλύπτεται ξανά
Ανάμεσά στους πολλούς θρύλους και εκείνος για την ύπαρξη μιας μυστηριώδους ροζ πολιτείας κρυμμένης σε ένα φαράγγι της Πετραίας Αραβίας. Γοητευμένος από αυτό το θρύλο ένας Ελβετός διανοούμενος ο Λούντβιχ Μπέρκχαρντ έκανε σκοπό της ζωής του να ανακαλύψει αυτό το μυστικό των Βεδουίνων. Ήθελε να αποδείξει ότι η θρυλική ροζ πολιτεία υπήρχε. Έπρεπε όμως να καταφέρει να προσεγγίσει τους αγέρωχους και επιφυλακτικούς προς τους ξένους Βεδουίνους. Έτσι αφού σπούδασε αραβικά στο Κέιμπριτζ, εγκαταστάθηκε στη Συρία. Εκεί έμαθε σιγά- σιγά τη βεδουίνικη διάλεκτο, τις συνήθειες και τους τρόπους τους. Μαυρισμένος από τον ήλιο, φορώντας βεδουίνικα ρούχα και έχοντας αποστηθίσει ολόκληρα αποσπάσματα από το Κοράνι εμφανίστηκε ως προσκυνητής που θέλει να επισκεφθεί τον τάφο του Ααρών. Πίστευε πως ο τάφος αυτός βρισκόταν στην άκρη της ρόδινης πολιτείας. Οι Βεδουίνοι πείστηκαν και τελικά τον οδήγησαν στο μυστικό φαράγγι που μόνο αυτοί γνώριζαν. Στο τέλος του φαραγγιού ο Μπέρκχαρντ ήρθε αντιμέτωπος με ένα απίστευτο θέαμα :μια ολόκληρη αρχαία πολιτεία κυριολεκτικά σμιλεμένη μέσα σε ρόδινους βράχους. Περίτεχνοι ναοί, κρήνες, δρόμοι όλα είχαν ένα αχνό τριανταφυλλί χρώμα. Εκείνη τη μέρα του 1812 ο Μπέρκχαρντ ήταν ο πρώτος δυτικός που αντίκριζε ύστερα από 2000 χρόνια την περίφημη πόλη Πέτρα στην Ιορδανία. Οι φύλακες του μυστικού τόπου, οι Βεδουίνοι, είναι και σήμερα φύλακες της Πέτρας. Αλλά και οι άτυποι φύλακες των πυραμίδων στην Αίγυπτο ή των αρχαιολογικών χώρων στο Μαρόκο και την Τυνησία πάλι Βεδουίνοι είναι. Έχοντας ζήσει επί γενιές γύρω από τα αρχαία κτίσματα τα θεωρούν «δικά» τους.
Το Μυστικό του Τρίτου Φλιτζανιού Καφέ
Άνυδρη έρημος που ψήνεται στους 60 βαθμούς τη μέρα και κρυσταλλιάζει κοντά στο μηδέν τη νύχτα, απέραντα τοπία από χρυσαφιά άμμο που διακόπτονται από ξαφνικά διαλείμματα καταπράσινων οάσεων. Αυτό είναι το φυσικό τοπίο με το οποίο ζυμώθηκαν γενιές και γενιές Βεδουίνων. Γι αυτό και τα έθιμά τους είναι ιδιότυπα. Ακόμα κι όσα αφορούν το σερβίρισμα του καφέ. Ό,τι είναι για τους Κινέζους η ιεροτελεστία του τσαγιού είναι για τους Βεδουίνους το σερβίρισμα του καφέ που οι κόκκοι του αλεσμένοι με κάρδαμο και ρίζες αρωματικών φυτών του δίνουν μια γεύση ροδόνερου. Στον επισκέπτη προσφέρονται μέχρι τρία φλιτζάνια καφέ. Ο πρώτος καφές είναι πάντα γλυκός. Ο δεύτερος καφές είναι μέτριος. Ο τρίτος πικρός. Αυτός θεωρείται μεγάλη αγένεια όχι εκ μέρους του οικοδεσπότη αλλά εκ μέρους του επισκέπτη. Το τρίτο φλιτζάνι με τον πικρό καφέ του θυμίζει πως ο χρόνος της επίσκεψής του παρατράβηξε και πως θα έπρεπε να έχει ήδη φύγει. Οι Βεδουίνοι είναι φιλόξενοι αλλά υπακούουν σε αυστηρούς εθιμοτυπικούς κανόνες. Κάθε επισκέπτης που προσεγγίζει τη σκηνή πρέπει να σταματήσει στην είσοδο χωρίς να μπει αν δεν τον καλέσουν μέσα. Αν τον καλέσουν τον υποδέχονται σαν πρίγκιπα και είναι καλόδεχτος για τρεις μέρες. Μετά πρέπει να φύγει . Λένε μάλιστα πως το φίδι είναι πιο ευπρόσδεκτο από τον επισκέπτη που παρατείνει τη διαμονή του. Αυτό προφανώς έχει να κάνει με την επάρκεια νερού και τροφής αλλά και με τις λεπτές ισορροπίες που αφορούν τις γυναίκες. Όσο φιλοξενείται κάποιος σε βεδουίνικη σκηνή δεν πρέπει να σηκώσει τα μάτια του να κοιτάξει τις γυναίκες της οικογένειας που περνούν τον περισσότερο καιρό τους πίσω από μια κουρτίνα που χωρίζει τη σκηνή στα δυο. Από τη μια πλευρά είναι το «σαλόνι» όπου κάθονται οι άντρες και οι φιλοξενούμενοί τους και από την άλλη πλευρά είναι ο χώρος των γυναικών που μαγειρεύουν, φροντίζουν τα μωρά και κάνουν διάφορες δουλειές «νοικοκυριού». Το μόνο που δεν τις απασχολεί είναι το σκούπισμα αφού οι σκηνές στήνονται κατευθείαν στην άμμο ενώ πολύχρωμα χειροποίητα υφαντά στρώνονται καταγής .
Δίχως Τραπέζι δεν έχει Σεξ
Οι Βεδουίνες συνήθως είναι καταστόλιστες με πολλές σειρές από κολιέ και βραχιόλια και δαχτυλίδια σε όλα τα δάχτυλα. Δεν πρόκειται για απλή ματαιοδοξία και κοκεταρία αλλά για ανάγκη επιβίωσης. Οι Βεδουίνοι ,ως μουσουλμάνοι ,μπορούν πανεύκολα να χωρίσουν τις γυναίκες τους απλώς λέγοντάς τους τρεις φορές «σε χωρίζω». Σύμφωνα με το ισλαμικό δίκαιο η γυναίκα θα πρέπει να φύγει μαζί με τα παιδιά της –εκτός κι αν θέλει να τα κρατήσει ο άντρας-και δεν της επιτρέπεται να πάρει τίποτα μαζί της. Ούτε καν τα ρούχα της. Φεύγει με ό,τι φοράει εκείνη τη στιγμή. Συνεπώς τα κοσμήματα που φοράει καθημερινά αποτελούν την προσωπική της περιουσία που σε περίπτωση διαζυγίου θα είναι γι’ αυτήν πόροι επιβίωσης.
Το διαζύγιο είναι πάντα σε βάρος της γυναίκας. Αντίστοιχα ,όμως, ο γάμος είναι σε βάρος της τσέπης του άντρα επειδή είναι ο γαμπρός που πρέπει να δώσει αδρή προίκα στον πατέρα της νύφης. Αν μάλιστα είναι πλούσιος λ.χ. σείχης πρέπει να πληρώσει το βάρος της νύφης σε χρυσό σύμφωνα με τα βεδουίνικα έθιμα. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί Βεδουίνοι δεν παντρεύονται σε νεαρή ηλικία αν είναι φτωχοί ,επειδή δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στην προίκα και στα γαμήλια έξοδα. Όταν τελικά ,έρθει εκείνη η ώρα, ο γαμπρός συνοδευόμενος από την οικογένειά του , τα σημαντικότερα πρόσωπα της φυλής και τον αρχηγό , πηγαίνουν στη σκηνή της νύφης. Ο πατέρας της τους καλωσορίζει και προσφέρει μόνο ένα φλιτζάνι καφέ στον πιο σημαντικό από τους επισκέπτες. Αυτός το δίνει στο διπλανό του λέγοντας πως εκείνος είναι πιο σπουδαίος. Κι εκείνος όμως το δίνει και πάλι σε κάποιον άλλο κι έτσι το φλιτζάνι περιφέρεται μέχρι που κάποιος το κρατά. Τότε αρχίζει να μιλά εκπροσωπώντας τον γαμπρό: «στο όνομα του Θεού του πολυεύσπλαχνου ζητάμε να γίνουμε συγγενείς σου. Θέλουμε την κόρη σου για τον τάδε». Σε αυτό το σημείο αναφέρουν το όνομα του γαμπρού αλλά προσέχουν να μην αναφέρουν το όνομα της νύφης επειδή θεωρείται απρέπεια και υπερβολική….οικειότητα. Τη μέρα του γάμου μια ομάδα γυναικών και ιππέων πάνε καλπάζοντας να πάρουν τη νύφη. Αυτή όμως βλέποντάς τους πρέπει να τρέξει δήθεν για να τους αποφύγει για να μη δείξει ότι ανυπομονεί να παντρευτεί. Αυτό είναι ένα παλιότερο κατάλοιπο από την εποχή που έφιπποι επιδρομείς άρπαζαν τις γυναίκες . Το πιο παράδοξο από τα έθιμα των Βεδουίνων είναι πως η τελετή του γάμου δεν δίνει στο νιόπαντρο ζευγάρι το δικαίωμα να κάνει έρωτα. Αυτό αποκτάται μετά το τραπέζι του γάμου. Στο γαμήλιο τραπέζι προσκαλούνται από 300 ως 2000 άτομα και τα έξοδα βαρύνουν αποκλειστικά το γαμπρό, που όμως ήδη έχει πληρώσει προίκα για να πάρει τη νύφη. Είναι συχνό λοιπόν το φαινόμενο να μη μπορεί να ανταπεξέλθει στα έξοδα κι έτσι το γαμήλιο δείπνο μπορεί να καθυστερήσει ακόμα κι ένα ολόκληρο χρόνο! Σε αυτό το διάστημα ο γάμος παραμένει ανολοκλήρωτος και οι νιόπαντροι ανέραστοι! Βαρύ το τίμημα της αυστηρής τήρησης των εθίμων αλλά και δύσκολη η νομαδική ζωή. Ιδιαίτερα στην εποχή μας που τα σχολεία, οι ανέσεις του ηλεκτρισμού και του τρεχούμενου νερού και τα νοσοκομεία που υπάρχουν στις πόλεις προσελκύουν όλο και μεγαλύτερους αριθμούς Βεδουίνων.
Οι Νομάδες που γίνονται αστοί
Σιγά – σιγά οι φυλές εγκαταλείπουν την έρημο και εγκαθίστανται στις πόλεις και στα χωριά. Παραμένουν ωστόσο αρκετές οικογένειες που επιμένουν στον παλιό τρόπο ζωής μετακινούμενες από τόπο σε τόπο μαζί με τα σπίτια τους από μαλλί. Ζουν όπως οι πρόγονοί τους πριν από δυο και τρεις χιλιάδες χρόνια. Ή περίπου. Γιατί ο σύγχρονος τρόπος ζωής δεν τους έχει αφήσει απολύτως ανεπηρέαστους. Έτσι μέσα στη νυχτερινή σιγαλιά της ερήμου μπορεί να δει κάποιος τις φωτιές που ανάβουν στους καταυλισμούς των Βεδουίνων αλλά και τη γαλαζωπή λάμψη της συνδεδεμένης με μπαταρία αυτοκινήτου τηλεόρασης!
Όσο περνάει ο καιρός, όλο και λιγότεροι Βεδουίνοι ατενίζουν τις νύχτες τον έναστρο βελούδινο ουρανό όπως έκαναν οι πρόγονοί τους. Αντ’ αυτού , προτιμούν τις δακρύβρεχτες αραβικές σαπουνόπερες.
1: Τα κοσμήματα και τα νομίσματα που φορούν πάντα οι Βεδουίνες είναι το μόνο περιουσιακό στοιχείο που τους μένει σε περίπτωση διαζυγίου
2: Οι Βεδουίνοι δεν χτίζουν τα σπίτια τους. Τα υφαίνουν ! Για να μπορούν να τα διπλώνουν εύκολα και να τα μεταφέρουν στην πλάτη της καμήλας μετακινούμενοι από τόπου εις τόπον.
3 και 3β: Το τατουάζ στα χέρια ή στο πρόσωπο δεν έχει τόσο διακοσμητικό χαρακτήρα όσο μαγικοθρησκευτικό αποτελώντας ξόρκι και προστασία.
4: Χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες νεαρών Βεδουίνων.
5: Η παρασκευή και το ψήσιμο του ψωμιού (αραβική πίτα) γίνεται με τον ίδιο τρόπο χιλιάδες χρόνια τώρα
6: Τα γεωμετρικά σχήματα στις ενδυμασίες των Βεδουίνων είναι «κρυπτογραφημένοι» αστερισμοί και τροχιές των πλανητών
7.Η τελετή του καφέ είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους ανθρώπους της ερήμου . Η ποσότητα της ζάχαρης ,μάλιστα, δείχνει πότε ένας επισκέπτης είναι πλέον ανεπιθύμητος
8. Η καμήλα είναι το βασικό μεταφορικό μέσον για τους Βεδουίνους αλλά και σημαντικό περιουσιακό στοιχείο. Συχνά η προίκα δίνεται σε καμήλες.
9. Στα μαγαζιά με τα μπαχαρικά μπορεί να βρει κάποιος και τα περίφημα ιριδίζοντα σκαθάρια που αποτελούν το αρχαίο ισχυρό αφροδισιακό των ανθρώπων της ερήμου